Yusuf BESALEL
1- Esenyenler:
İkinci Bet-Amikdaş döneminin sonlarına doğru (M.Öǎ. yüzyıldan M.Ö. 1. yüzyıla dek) özellikle Ölü Denizin batı kıyılarında yerleşmiş bulunan bir Yahudi tarikatı. 1. yüzyılda yaşamış Yahudi düşünürü Filo, Esenyenler isminin ``kutsal`` anlamına geldiğini savunur. Bu tarikatın Antiokhus IV.`nün Yahudilere baskısı sonucunda M.Ö. 167`de başlayan Makabilerin ayaklanması zamanında türediği de düşünülmektedir.
M.Ö. 1. yüzyılda 400 dolaylarında olan bu tarikat mensupları üç yıllık bir eğitimden geçer ve tarikatın sırlarını ifşa etmeyeceklerine dair güçlü bir yeminden sonra tarikata kabul edilebilirlerdi. Tarikata yalnız erkekler girebilirdi. Ziraat ve el sanatlarıyla uğraşan Esenyenler`in tüm malları, yiyecek ve giysiler, kişisel alçak gönüllülüğü simgelerdi. Kadere inanırlardı ve Şabat`ı tam uygularlardı. M.S. 66ᇚ`teki Romalılar`a karşı yapılan büyük isyana katıldılar. Gizli eserleri vardı ve genel kanıya göre Kumran`da bulunan yazıları Esenyenler yazmıştır. Hz. İsa`nın Esenyen olduğu da iddia edilir.
2- Farisiler:
İkinci Bet-Amikdaş döneminin büyük bir kısmında Erets Yisraeli (İsrail topraklarında). Yahudi halkının manevi liderleri. Bu isim İbranice`de ``peruşim`` (``ayrı olmak``) kökünden gelmektedir. Yahudi tarihçi Jozefus`un tarif ettiği üç veya dört felsefi eğilimin (Sadukiler, Esenyenler, Zelotlar ve Farisiler) birisidir. Farisi düşünselliği ve ideolojisi, kökünü M.ÖǑ. yüzyılda Ezra ve Nehemya döneminden alır. Bu kişiler, Yeuda`nın sakinlerine Tora`ya dayalı bir öğrenim sağlamak istiyorlardı. John Hirkanus (M.Ö. 135끬) hükümdarlığında belirginleşen Farisiler, Romalılar`a karşı M.ö. 66ᇚ`teki ve 132끏 arasındaki Bar Kohba isyanında siyasal rol oynadılar. Farisiler dini şuraları (akademileri) ile tanınırdı. M.Ö. 1. yüzyılda Hillel ve Şamay okulları gelişmiş, Farisi bilge Rabi Yoharan Ben Zakai, Yavne kentinden ünlü bir Yeşiva oluşturmuştur. Rabi Gamliel II zamanında Alaha (Yahudi dini hukuku) çalışmaları arttı. Farisiler`in Yahudiler`in üzerindeki manevi danışmanlığının gücü yüzyıllarca sürmüştür.
3 - Sadukiler (Sedukimler):
İkinci Bet-Amikdaş döneminin ikinci yarısının sonlarına doğru (M.Öǎ. yüzyıldan M.SǍ. yüzyıla dek) Erets Yisrael`de etkinlikte bulunan dinsel ve siyasal bir grup. Bu kelimenin kökeninin, Kral David zamanındaki Koen Agadol Zadok`la ilişkili olduğu söylenir. Sadukiler siyasal rakipleri Farisiler`e karşı üstünlüklerini Kraliçe Salome Aleksandra (M.Ö. 76ᇗ) yönetimine dek korumuşlardır.
- Sadukiler, genellikle aristokrat çevrenin mensuplarıydı. En yüksek manevi düzeyi temsil eden Yüksek Kahinlik kurumuna ve dini yargı organlarına katılırlardı. Sadukiler, Farisiler`in aksine ruhun ölümsüzlüğüne, ölülerin dirilişine inanmazlardı; YazılıYasa`yı kabul ederler, fakat Rabinik geleneğin temelini oluşturan, Sözlü Yasa kapsamına karşı, çıkan Sadukiler, kendi ``gezerotlarını`` (yönergeler) yayınlıyorlardı. Sadukiler, İkinci Bet-Amikdaş`ın yıkılmasıyla beraber meydan karşıtları Farisilere terketmişlerdir.
4- Zelot:
Yahudilerin bir Roma cemaati kavramı içerisinde olan Herodes Krallığı yönetiminde yaşadıkları devirde, yabancı tahakkümüne karşı, kurulmuş olan ve muhafazakar görüşlü kişilerden oluşan bir parti. Zelot (``gayretliler``) isyan ederek Yeruşalayim`i ele geçirdilerse de, Romalı İmparator Yespasianus, Galiea`yı tekrar ele geçirmiş, oğlu Titus da çok kanlı bir kuşatmadan sonra Yeruşalayim`i tekrar zaptetmiştir.
5- Ortodoks Yahudilik:
Yahudiliğin modernist akımları arasında tutucu olanı, Yahudiliğin en geleneksel biçimi, 18. Yüzyıldan itibaren Emansipasyon, Haskala (Aydınlanma) ve Reform Yahudiliği`nin getirmiş olduğu değişikliklere karşı çıkan Orta ve Batı Avrupa`daki Yahudiler`in dinsel inanç ve uygulamalarına tatbik edilen tabir Ortodoks Yahudilik, çağlar içinde Rabiler tarafından geliştirilmiş Rabinik Yahudilik`le eş anlamlıdır. Ortodoks Yahudilik, Yazılı Yasa`yı (Tora) kabul eder ve Sözlü Yasa`nın Alaha düzeninin Tanrısal bir güdüm içinde olduğunu ve dolayısıyla yetkili olduğuna inanır; ayrıca 16. Yüzyılda Yosef Karo`nın derlediği dini kadeks olan Şulhan Aruh`un düzenleyiciliğine tatbiki bir kenetlenmeyi kabul eder ve Tora`ya aykırı Yahudilik akımlarını ve sapmalarını reddeder. Ortodoks Yahudiler`in ABD`de en küçük dinsel akımı oluşturmalarına karşılık Diaspora`da Ortodoksluk çok daha güçlüdür.
6- Hasidizm:
İsrael ben Eliezer Baal Şem Tov tarafından 18. yüzyılın Polonya`sında kurulan yenilikçi bir halk akımı. Yahudi aleminin bu yöresinde etkinlik gösteren küçük dinsel gruplar, ``hasidut`` (``azizlik``) ülküsünü izleyerek dinsel yaşamın keskin bir duyarlılığına yanıt verdiler. Hasidizme bir Tsadik (doğru, dürüst, iyi kişi) yol gösterir. Baal Şem Tov`un 1760`taki ölümünden sonra Maggid Dov Baer Hasidizm`I esas kurucu müriti olarak tanımlanabilir. ``Mitnagedim`` adlı muhaliflere rağmen Dov Baer, Hasidizm`in, 19. yüzyılın başlarında Avrupa Yahudiliği`nin yarısını fetheden konuma getirdi. Polonya`da Hasidizm Berdigevli Levi Yitshak, Bratslavlı Nahman Lyadyli Snör Zalman ve Rotsk`lu Menahem Mendel arasında bölünmeye uğradı. ``Ribbi`` ölünce ona en yakın mürit, daha sonraları da oğlu sülalenin başına geçmeye başladı. Hasidizm`de Hasid, Tanrı`ya ancak bu "Tsadikler" in davranışlarını izleyerek yaklaşabilir Hasidizm, katı entellektüelliğe karşı geniş halk kitlelerinin dua yolu ile sevinç ("simha") sahibi olmasını sağlamıştır. Ayrıca kişi her yaptığı işte Tanrı`ya bağlanmayı seçmelidir ("Devekut").
Fakat Hasidizm, Talmud`un Rabileri`nin öğretilerini özlemeyi yeğleyen Mitnagedim tarafından "herem" (cemaat dışı etme) cezasına dahi çarptırıldı. Vilna Gaonu Eliya Ben Solomon Zalman da dönemin Hasid liderleriyle anlaşmayı reddetti. Haskala (Yahudi Aydınlanması) mensupları da Hasidizm`i dışladılar. Fakat Haskala Mitnagedim`e de karşıydı. Bu durum da geleneği koruyan Hasidizm tarikat olmaktan kurtuldu ve ``ultra ? ortodoks!`` bir görünüm aldı. Tsadiklerin yaşamı ve gizemli güçleri halk edebiyatına kaynakça oluşturdu.
İkinci Dünya Savaşı Hasidik sülalelere büyük darbe vurdu. Kurtulanlar, İsrail ve ABD`de kendilerine yeni yurtlar edindiler. Bunlar arasında Bobova, Gur Lubaviç (Habad) ve Satmar bulunmaktadır. Hasidik melodileri ve klasik giysileri ile Hasidizm, halen özgürlük ve gücünü korumaktadır.
7- Musar Hareketi:
Özellikle Litvanya`da Rabinik şuralarda gelişen, ahlâki davranış şeklinin gelişmesine dayalı akım. Bu akım, 19. Yüzyılda İsrael Lipkin Salanter (1815) tarafında kurulmuştur ve etkisi günümüzde, Hasidik olmayan Rabinik şuralarda (``Yeşivot``) ders programında kendisini hissetirmektedir. 19. Yüzyılın Doğu Avrupa Yahudiliği bir tarafın Haskala (Aydınlanma) bir taraftan fakirlik nedeniyle erozyona uğramıştı. Salanter, bunu kurmak için "musar ştibl"i (düşünme odası) oluşturdu. Burada ileri gelen kişiler toplanıp Talmudik yeşiva öğretisi çerçevesi dahilinde çalıştılar ve "Maşgiah" (denetici) denilen liderler tarafından şahsiyet olarak eğitildiler?
..........................................................................................
devam edecek...
Kaynakça: "Yahudilik Ansiklopedisi", Cilt I, II, III, Yusuf Besalel,
Gözlem, 2001
